Quản lý bệnh Phytophthora SP. trên cây sầu riêng trong mùa mưa bằng phương pháp sinh học

Năm 2025, diện tích sầu riêng toàn quốc đã đạt gần 151.000 ha, tăng gấp đôi so với định hướng quy hoạch đến năm 2030. Riêng tại Bình Phước, tỉnh hiện có khoảng 5.300 ha sầu riêng, với kế hoạch phát triển khoảng 10% diện tích sầu riêng so với cả nước, từ hơn 3.400 ha hiện nay sẽ phát triển thêm 7.000 - 10.000 ha.

Tuy nhiên, việc trồng sầu riêng phải đối mặt với một số thách thức, bao gồm các yếu tố môi trường như lượng mưa không thể dự đoán chính xác, nhiệt độ tăng cao và các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt, ảnh hưởng xấu đến năng suất (Lilavanichakul và Pathak, 2024). Ngoài ra, sự lây lan của bệnh trên cây sầu riêng gây ra mối đe dọa đáng kể đến năng suất và chất lượng, dẫn đến tăng chi phí sản xuất, mất đa dạng sinh học và tổn thất kinh tế (Kumar, 2014). Năm 2025, mùa mưa tại khu vực Đông Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Bình Phước, được dự báo sẽ đến sớm và kéo dài hơn trung bình nhiều năm. Đây là thời điểm nhạy cảm đối với cây sầu riêng - loại cây ăn trái có giá trị kinh tế cao nhưng lại rất dễ bị tác động tiêu cực bởi thời tiết ẩm ướt và các bệnh do nấm gây ra. Trong số đó, bệnh nứt thân xì mủ, thối rễ, thối quả do nấm Phytophthora sp. là một trong những bệnh phổ biến và nghiêm trọng nhất. Các biện pháp quản lý bệnh hiện tại đối với sầu riêng bao gồm các biện pháp kiểm soát truyền thống, hóa học và sinh học. Các phương pháp truyền thống, mặc dù hiệu quả nhưng có thể đòi hỏi nhiều công sức và có thể không kiểm soát được hoàn toàn bệnh, dẫn đến nhiễm trùng tái phát. Thuốc diệt nấm hóa học, mặc dù hiệu quả hơn, nhưng lại gây ra rủi ro cho các vi sinh vật có lợi trong đất và môi trường và ngày càng có nhiều lo ngại về sự phát triển khả năng kháng thuốc. Việc sử dụng quá nhiều metalaxyl đã dẫn đến tình trạng kháng thuốc ở một số chủng Phytophthora palmivora (Kongtragoul, 2018). Các tác nhân kiểm soát sinh học cung cấp một giải pháp thay thế bền vững và thân thiện với môi trường hơn, nhưng có thể không nhất quán và tốn kém, với hiệu quả thay đổi tùy theo từng chủng gây hại, phương pháp sử dụng và điều kiện môi trường (Dar và Soytong, 2014).

Thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào thuốc hóa học như trước đây, hiện nay một số nhà vườn tại Bình Phước đang chuyển sang phương pháp sinh học như một giải pháp thân thiện, an toàn và bền vững trong việc phòng và trị bệnh nấm trên cây sầu riêng. Phương pháp này đã và đang chứng minh hiệu quả rõ rệt, không chỉ trong kiểm soát bệnh mà còn trong cải thiện môi trường đất, nâng cao sức đề kháng cho cây.

Phương pháp sinh học sử dụng các chế phẩm vi sinh hoặc enzyme có nguồn gốc tự nhiên, nhằm ức chế sự phát triển của nấm gây bệnh một cách chủ động và bền vững. Các vi sinh vật có lợi như: Trichoderma spp. (nấm đối kháng có khả năng tiêu diệt trực tiếp nấm bệnh, kích thích tăng trưởng rễ, cải tạo đất), Bacillus subtilis (vi khuẩn sinh enzyme phân giải thành tế bào nấm bệnh), Streptomyces (sản sinh kháng sinh sinh học, ngăn chặn nấm phát triển). Các vi sinh vật này không chỉ cạnh tranh với nấm bệnh về không gian và dinh dưỡng mà còn sản sinh chất kháng sinh sinh học có khả năng làm bất hoạt tế bào nấm, ngăn chặn sự lây lan của bệnh. Đồng thời, chúng giúp cải tạo đất, cân bằng hệ vi sinh và nâng cao sức đề kháng tự nhiên của cây. Phương pháp sinh học có nhiều ưu điểm như an toàn, thân thiện cho cây trồng, con người và môi trường; không gây hiện tương kháng thuốc như hóa chất; không để lại tồn dư, hóa chất độc hại trên nông sản, tái tạo đất và cải thiện hệ sinh thái nông nghiệp. 

Các biện pháp cần thực hiện để phòng và trị bệnh nấm hại sầu riêng bằng phương pháp sinh học có thể áp dụng:

Xử lý đất và gốc cây trước mùa mưa: bón phân hữu cơ hoai mục kết hợp với chế phẩm sinh học Trichoderma để tiêu diệt nấm bệnh tồn dư trong đất. Tưới gốc định kỳ 15 ngày/lần bằng dung dịch chứa Bacillus subtilis nhằm duy trì mật độ vi sinh vật có lợi. Rải vôi sinh học và sử dụng men vi sinh phân giải cellulose để phân hủy tàn dư hữu cơ, giảm mầm bệnh lưu tồn trong đất.

Đối với các cây đã nhiễm bệnh: cạo sạch phần vỏ cây bị xì mủ, để khô hoàn toàn, sau đó bôi enzyme sinh học hoặc chế phẩm vi sinh dạng gel lên vết bệnh. Phun chế phẩm sinh học lên toàn cây, đặc biệt mặt dưới lá, đồng thời tưới lại gốc từ 3 - 5 lần, cách nhau 7 - 10 ngày. Kết hợp sử dụng chế phẩm sinh học với amino acid và humic để giúp cây phục hồi nhanh và tái tạo mô tổn thương.

Biện pháp quản lý môi trường vườn: cắt tỉa cây hợp lý để tăng ánh sáng và tạo độ thông thoáng cho vườn. Đào rãnh thoát nước quanh gốc để tránh tình trạng đọng nước gây úng rễ. Trồng xen các loại cây có tinh dầu kháng nấm như sả, húng quế ở rìa vườn để hỗ trợ phòng bệnh theo hướng sinh học tự nhiên.

Tóm lại, việc ứng dụng phương pháp sinh học trong phòng và trị bệnh nấm hại sầu riêng đang mở ra một hướng đi mới bền vững, hiệu quả và thân thiện với môi trường cho ngành nông nghiệp nói chung và tỉnh Bình Phước nói riêng. Trong mùa mưa năm nay, giải pháp này góp phần kiểm soát các bệnh do nấm Phytophthora gây ra, đồng thời thiện chất lượng đất, nâng cao khả năng đề kháng của cây sầu riêng, từ đó gia tăng năng suất và giá trị kinh tế cho người trồng. Việc thay đổi tư duy từ “trị bệnh bằng hóa chất” sang “quản lý dịch hại tổng hợp bằng sinh học” là một bước tiến cần thiết trong bối cảnh biến đổi khí hậu và nhu cầu thị trường ngày càng khắt khe về chất lượng nông sản. Với sự hỗ trợ từ các cơ quan chuyên môn, người nông dân hoàn toàn có thể làm chủ kỹ thuật sinh học và từng bước đưa cây sầu riêng Việt Nam vươn xa ra thị trường quốc tế bằng con đường sạch và bền vững./.